"ศิลาจารึกปราสาทหินพนมรุ้ง ๗ บร.๑"
เรียบเรียงโดย : นางสาวชญานุตม์ จินดารักษ์ นักภาษาโบราณชำนาญการพิเศษ กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก
ศิลาจารึกนี้เป็นหินชนวนสีเทา มีลักษณะคล้ายใบเสมา จารึกอักษร ๔ ด้าน ด้วยอักษรขอมโบราณ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ภาษาสันสกฤต สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงนำมาจากเขาพนมรุ้ง แขวงเมืองนครราชสีมา เมื่อคราวเสด็จตรวจราชการมณฑลอุดร พ.ศ.๒๔๔๙ เนื้อหาเป็นกวีนิพนธ์ที่แต่งด้วยฉันท์หลายแบบ ว่าด้วย (๑) บทสรรเสริญพระศิวะ (๒) การสรรเสริญ “นเรนทราทิตย์” ผู้เป็นพระญาติของพระเจ้าสูรยวรมันที่ ๒ และเป็นผู้ทรงผนวชบำเพ็ญพรต ณ ปราสาทพนมรุ้ง เนื่องในโอกาสที่ “หิรัณยะ” ผู้เป็นบุตร สร้างรูปเคารพของบิดา และถวายของใช้ของบิดาแด่เทพเจ้าสำคัญแห่ง “พนมรุ้ง” เพื่ออุทิศส่วนกุศลให้บิดา ความโดดเด่นของจารึกนี้ (๑) บอกชื่อผู้แต่ง คือ หิรัณยะ ผู้เป็นบุตร (๒) บอกชื่อตอนแสดงการสรรเสริญ “นเรนทราทิตย์” ด้านต่างๆ เช่น เสาวีรยยปฏละ (ตอนที่ว่าด้วยการกระทำอันกล้าหาญ) (ด้านที่ ๒ บรรทัดที่ ๑๗) (๓) มีข้อความยาวและชัดเจนจึงสามารถใช้เป็นต้นแบบในการศึกษารูปอักษรและอักขรวิธีของอักษรขอมพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ได้ เช่น การใช้เครื่องหมายวิรามกำกับตัวสะกดเมื่ออยู่ท้ายประโยค (๔) เป็นกวีนิพนธ์ที่ประดับไปด้วยอลังการด้านเสียง (ศัพทาลังการ) เช่น “นานาวิเธษุ เทเวษุ นานาวิธธนานิ ยะ นานาคุณวินีตานิ นานาคุณิคุรุรฺ ทเทา (ด้านที่ ๔ บรรทัดที่ ๑ – ๔) และอลังการด้านความหมาย (อรรถาลังการ) เช่น อลังการประเภทอุปมา “ศีรษะช้างศัตรูซึ่งพระองค์ได้ทรงตัด และจมอยู่ในทะเลเลือดแห่งการรบพุ่ง เปรียบเสมือนศีรษะช้างที่มีชีวิตอยู่ กำลังสนุกสนานอยู่ในทะเลสาบอันย้อมด้วยสีแดง” (ด้านที่ ๒ บรรทัดที่ ๑ – ๒)
บรรณานุกรม
“ศิลาจารึกปราสาทหินพนมรุ้ง ๗ บร.๑ ภาษาสันสกฤต อักษรขอมโบราณ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘” จัดแสดง ณ กลุ่มหนังสือเขียนและจารึก สำนักหอสมุดแห่งชาติ
จารึกในประเทศไทย เล่ม ๔ อักษรขอม พุทธศตวรรษที่ ๑๗ - ๑๘. กรุงเทพฯ: หอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, ๒๕๒๙.
เทพรัตนราชสุดฯ สยามบรมราชกุมารี, สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระ. ปราสาทพนมรุ้งและจารึก พบที่ปราสาทพนมรุ้ง. กรุงเทพฯ: มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๖๗.