วันนี้ขอเสนอเรื่อง "บัญชีเลก" เรียบเรียงเนื้อหาโดย นางสาวยุวเรศ วุทธีรพล นักภาษาโบราณชำนาญการพิเศษกลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก เนื้อหามีดังนี้
สังคมแบบจารีตดั้งเดิมของไทย มีกระบวนการตรวจสอบกำลังคนในสังกัดไม่ว่าจะอยู่ในความดูแลของเชื้อพระวงศ์ มูลนายและข้าราชการ เมื่อเจ้านายสิ้นพระชนม์หรือมูลนายถึงแก่กรรม คนในสังกัดก็ต้องเปลี่ยนสังกัดนายใหม่ และมีการชำระบัญชีเพื่อแจ้งสังกัดใหม่ ดังเช่น หนังสือสมุดไทย หมวดจดหมายเหตุ ร.3 จ.ศ.1195 (พ.ศ.2376) เรื่อง “บัญชีเลกนายผู้ตาย ชำระและคงอยู่” เล่มนี้ เขียนด้วยอักษรไทย ภาษาไทย เส้นดินสอ เนื้อหาภายในเล่มให้ข้อมูลคนในสังกัดของบุคคลต่างๆ และการเปลี่ยนสังกัด ได้แก่ พระองค์เจ้าประภา, พระองค์เจ้าชุมสาย, พระองค์เจ้ากฤษนา, พระองค์เจ้าละม่อม, หลวงรัตนสมบัติ,
หลวงวิเสทษาลี กรมนา, ขุนอักษร เสมียนตราพระคลังมหาสมบัติ เป็นต้น
ผู้เรียบเรียงขอยกตัวอย่าง คนขึ้นกับสังกัดของ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมี มหาดเล็ก 53 คน ทนาย 1 คน โขน 26 คน ปี่พาทย์ 10 คน ไพร่สม 4 คน ทาส 42 คน จีนเลก 13 คน จีนทาส 11 คน แขกเลก 1 คนและแขกทาส 1 คน รวมคนในสังกัดทั้งสิ้น 162 คน
นอกจากจะเห็นกระบวนการตรวจสอบจำนวนประชากรแล้ว บัญชีนี้ยังแสดงให้เห็นถึงสถานภาพทางสังคมของคนอีกด้วย เช่น มหาดเล็ก ทนาย เสมียน โขน ปี่พาทย์ ไพร่สมและทาส ดังที่ระบุในบัญชี
บรรณนานุกรม
บัญชีเลกนายผู้ตาย ชำระและคงอยู่. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสือสมุดไทยดำ. อักษรไทย. ภาษาไทย.
เส้นดินสอ. จ.ศ.1195 (พ.ศ.2376). เลขที่ 34. หมวดจดหมายเหตุ ร. 3