วันนี้เสนอเรื่อง "หัวป่าก์พ่อครัว" ถ่ายถอดเนื้อหาโดยนางสาวยุวเรศ วุทธีรพล นักภาษาโบราณชำนาญการพิเศษ กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก เนื้อหามีดังนี้
เรามักจะคุ้นเคยกับคำว่า “แม่ครัวหัวป่าก์” จากตำราอาหาร ของท่านผู้หญิงเปลี่ยน ภาสกรวงศ์ ภริยาเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค) เสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการและกระทรวงธรรมการในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว นอกจากนี้เรามักจะได้ยินคำว่า “พ่อครัวหัวป่าก์” คู่กันกับ “แม่ครัวหัวป่าก์” อีกด้วย แต่ในเอกสารโบราณพบการใช้คำว่า “หัวป่าก์พ่อครัว” ดังปรากฏในหนังสือสมุดไทย หมวดหมายรับสั่ง รัชกาลที่ 2 จ.ศ. 1171 เรื่อง หมายกำหนดการพระฤกษ์พระมหาปราบดาภิเษก เล่ม 1 เขียนด้วยเส้นดินสอ เนื้อความ กล่าวถึงการเตรียมการต่างๆ ในการพระราชพิธีมหาปราบดาภิเษกและพระราชพิธีเฉลิมพระราชมณเฑียร ของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 ตั้งแต่รับสั่งให้หลวงโลกทีป โหรหลวงประจำราชสำนัก คำนวณพระฤกษ์ทูลเกล้าฯ ถวาย ตลอดจนถึงรับสั่งให้เจ้าพนักงานมหาดเล็ก วิเสทชาวที่ และข้าราชบริพารผู้เกี่ยวข้องได้จัดเตรียมโรงพิธีและสิ่งของต่างๆ ที่ต้องจัดหามาประกอบในการพระราชพิธีให้ครบถ้วนเรียบร้อย สำหรับคำว่า “หัวป่าก์พ่อครัว” ที่ปรากฏนั้น อยู่ในส่วนงานเนื่องด้วยเจ้าพนักงานวิเสทหมากพลู ผู้เรียบเรียงได้ถอดความมาให้อ่าน ดังนี้
“อนึ่ง ให้วิเสทหมากพลู แต่งหมากหัว หมากท้าย หนังสือ น้ำชายาเสียง และเภสัชอังคาส ส่งให้สังฆการี ถวายพระสงฆ์ ณ วัน เดือน 10 ขึ้น 6 ค่ำ เพลาบ่าย 43 (ซอง) ขึ้น 7 ค่ำ เพลาเช้า 43 (ซอง)เพลาบ่าย 43 (ซอง) (รวม) 86 (ซอง) ขึ้น 8 ค่ำ เพลาเช้า 43 (ซอง) เพลาบ่าย 43 (ซอง) (รวม) 86 (ซอง) ขึ้น 9 ค่ำ เพลาเช้า 43 (ซอง) แล้วให้แต่งน้ำชุบาล ส่งให้สนมพลเรือน เพลาบ่ายทั้ง 4 วัน เครื่องน้ำชา ส่งให้หัวป่าพ่อครัว เพลาเช้าทั้ง 4 วัน แล้วให้เอา พลูใบงาม 9 กลุ่ม หมากดิบ หมากสง 150 ใบ หมากซีก พลูจีบ วันละ 7 ซอง ไปส่งให้ชีพ่อพราหมณ์ ณ โรงพระราชพิธี แต่ ณ วันพฤหัสบดี เดือน 10 ขึ้น 6 ค่ำ เพลาเช้า...”
นอกจากนี้ คำว่า “หัวป่าก์พ่อครัว” ยังพบในเอกสารหมวดหมายรับสั่งรัชกาลต่อมาอีกหลายฉบับ กระทั่งในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทำเนียบข้าราชการกรมพระราชวังบวรสถานมงคลของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พบว่ามีตำแหน่งจางวาง กรมหัวปาก ถือศักดินา 400 ราชทินนามที่ “หลวงบำเรอภูวนารถ” แสดงให้เห็นว่าเป็นตำแหน่งที่มีความสำคัญและได้รับการยอมรับไม่น้อยเลยในฐานะข้าราชบริพารรับใช้ใกล้ชิดทั้งในพระบรมมหาราชวังและพระบวรราชวัง
บรรณานุกรม
หมายกำหนดการพระฤกษ์พระมหาปราบดาภิเษก เล่ม 1. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสือสมุดไทยดำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เส้นดินสอ. จ.ศ.1171 (พ.ศ. 2353). เลขที่ 1. หมวดหมายรับสั่งรัชกาลที่ 2.
ประชุมหมายรับสั่ง ภาคที่ 3 สมัยกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย. กรุงเทพฯ: คณะกรรมการพิจารณาและจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์ สำนักนายกรัฐมนตรี, 2528.
ทำเนียบนาม ภาค 2 ตำราตำแหน่งข้าราชการฝ่ายพระราชวังบวรสถานมงคลและทำเนียบข้าราชการวังหลัง. [ออนไลน์]. สืบค้นเมื่อ 17 กุมภาพันธ์ 2567, จาก https://www.finearts.go.th/nakhonsithammara.../view/20169-87.