เรียบเรียงโดย : นางศิวพร เฉลิมศรี นักภาษาโบราณชำนาญการพิเศษ กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก
คัมภีร์ใบลานฉบับนี้ เป็นคัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ ที่บันทึกโดยการจารลงบนใบลาน เดิมคัมภีร์ใบลานฉบับนี้เป็นสมบัติของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ตกทอดมายังพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นชัยนาทนเรนทร แล้วประทานให้หอพระสมุดฯ เมื่อ พ.ศ. 2459 คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ เป็นตำราเวชศาสตร์หรือตำราแพทย์แผนไทยโบราณที่รวบรวม "ตำรับยา" ที่แพทย์หลวงเคยใช้ปรุงถวายสมเด็จพระนารายณ์มหาราช กษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา จึงถือเป็นคัมภีร์ที่รวบรวมตำรับยาหลวงที่มีความสำคัญและมีคุณค่าอย่างยิ่ง คัมภีร์นี้เป็นที่รู้จักกันดีที่สุดจากตำรับยาที่เรียกว่า "ยาพระโอสถพระนารายณ์" ซึ่งประกอบด้วยตำรับยาต่าง ๆ ที่ใช้รักษาโรคและบำรุงพระวรกาย
หัวใจของคัมภีร์นี้คือการรวบรวม "ตำรับยา" โดยมีหลักการพื้นฐานมาจากการปรับสมดุลของ "ธาตุทั้งสี่" ในร่างกาย ได้แก่ ปถวีธาตุ (ธาตุดิน) อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) วาโยธาตุ (ธาตุลม) และเตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ซึ่งตามทฤษฎีการแพทย์แผนไทย เมื่อธาตุใดธาตุหนึ่งในร่างกายขาดหรือเกินไป (เรียกว่า "ธาตุกำเริบ หย่อน หรือพิการ") ก็จะทำให้เกิดโรคภัยไข้เจ็บขึ้น การรักษาคือการใช้ยาสมุนไพรที่มีรสชาติต่าง ๆ เข้าไปปรับสมดุลของธาตุนั้น ๆ ให้กลับสู่ภาวะปกติ เช่น ยามหานิลแท่งทอง ใช้รักษาโรคที่เกิดจากธาตุไฟและธาตุน้ำพิการ มีไข้สูง ปวดศีรษะ ยาทิพกาศ ใช้สำหรับบำรุงกำลัง บำรุงธาตุ ทำให้เจริญอาหาร เป็นต้น
ถือได้ว่าคัมภีร์ธาตุพระนารายณ์ คือคลังความรู้และภูมิปัญญาด้านเภสัชกรรมไทย (การปรุงยา) ที่ตกทอดมาจากราชสำนักอยุธยา เป็นตำราที่แพทย์แผนไทยให้ความเคารพนับถือและใช้เป็นแนวทางในการประกอบยาเพื่อรักษาโรคมาอย่างยาวนาน
บรรณานุกรม
“คัมภีร์ธาตุพระนารายณ์.” หอสมุดแห่งชาติ. คัมภีร์ใบลาน. อักษรไทย. ภาษาไทย. เส้นจาร. ฉบับลานดิบ. ม.ป.ส. ม.ป.ป. เลขที่ 1143. หมวดเวชศาสตร์.
ชยันต์ พิเชียรสุนทร, แม้นมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส์. คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ์ ฉบับเฉลิมพระเกียรติ 72 พรรษามหาราชา 5 ธันวาคม พุทธศักราช 2542. กรุงเทพฯ: อมรินทร์ และมูลนิธิภูมิปัญญา, 2544.