เรียบเรียงโดย : นางศิวพร เฉลิมศรี นักภาษาโบราณชำนาญการพิเศษ กลุ่มหนังสือตัวเขียนและจารึก
ในยุคดิจิทัลที่เราคุ้นเคยกับการค้นหาข้อมูลเพียงแค่ปลายนิ้วสัมผัส การหวนกลับไปสำรวจรากฐานความรู้จากอดีตจึงเป็นเรื่องที่น่าตื่นเต้นอย่างยิ่ง และหนึ่งในมรดกทางปัญญาที่ทรงคุณค่าเหล่านั้นก็คือ สมุดไทยดำ เลขที่ ๒๕๗ หรือที่รู้จักกันในนาม "คำฤษฎี" ซึ่งเป็นเอกสารโบราณที่เปรียบได้กับพจนานุกรมเล่มแรก ๆ ของสยาม
สมุดเล่มนี้ไม่ได้โดดเด่นเพียงแค่รูปแบบทางกายภาพที่เป็นสมุดไทยสีดำเขียนด้วยเส้นหรดาล ที่งดงามเท่านั้น แต่เนื้อหาภายในคือสิ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงความลุ่มลึกทางภาษาศาสตร์ในอดีต “คำฤษฎี” เป็นการรวบรวมคำศัพท์จากหลากหลายภาษาที่เคยใช้ในแผ่นดินสยาม ไม่ว่าจะเป็นคำจาก ภาษาบาลีและสันสกฤต ซึ่งเป็นภาษาของพระพุทธศาสนาและวรรณคดีชั้นสูง รวมถึงคำจาก ภาษาเขมรและลาว ที่มีความสัมพันธ์ใกล้ชิดกับภาษาไทย และที่สำคัญคือ คำสยามโบราณ ที่ปัจจุบันเลือนหายไปจากบทสนทนาในชีวิตประจำวันแล้ว
ความพิเศษของ "คำฤษฎี" คือการที่ไม่ได้ระบุเพียงคำและความหมายเท่านั้น แต่ยังเป็นการเก็บรวบรวมและจัดหมวดหมู่คำเหล่านี้ไว้เป็นแบบอย่าง ทำให้ผู้ศึกษาในยุคต่อมาสามารถเข้าใจรากศัพท์และความสัมพันธ์ของคำต่าง ๆ ได้อย่างเป็นระบบ แต่สิ่งที่ทำให้สมุดเล่มนี้มีคุณค่ามากยิ่งขึ้นคือผู้เรียบเรียงและผู้ให้ชื่อ "คำฤษฎี" ที่เป็นพระบรมวงศานุวงศ์และปราชญ์สำคัญของสยามถึงสามพระองค์ ได้แก่ สมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรส, สมเด็จกรมพระเดชาอดิศร และ กรมหลวงภูเนตร การที่ปราชญ์ระดับสูงมาร่วมกันสร้างสรรค์ผลงานชิ้นนี้ แสดงให้เห็นว่าความรู้ด้านภาษาในอดีตถูกยกย่องให้เป็นศาสตร์ชั้นสูงที่มีความสำคัญต่อการศึกษาและการปกครองอย่างแท้จริง
การมีอยู่ของสมุดไทย "คำฤษฎี" จึงไม่ใช่แค่การเก็บรักษาเอกสารโบราณ แต่เป็นการรักษา "คลังคำ" และ "คลังปัญญา" ที่สืบทอดจากบรรพบุรุษ ซึ่งช่วยให้เราเข้าใจรากเหง้าของภาษาและวัฒนธรรมของตนเองได้ดียิ่งขึ้น ในยุคที่ภาษาถูกปรับเปลี่ยนอย่างรวดเร็ว การหันกลับมาศึกษาจากแหล่งความรู้ดั้งเดิมเช่นนี้ จึงเป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งสำหรับการสร้างความเข้าใจที่ลึกซึ้งและมั่นคงในภาษาของเราเอง
บรรณานุกรม
“สมุดคำมคธ กำพุช ลาว สยาม ภาษาต่างๆ.” หอสมุดแห่งชาติ. หนังสือสมุดไทยดำ. อักษรไทย. ภาษาไทย. เส้นหรดาล. ม.ป.ป. เลขที่ ๒๕๗. หมวดอักษรศาสตร์.