"สมุดรูปสัตว์ต่างๆ" ถือเป็นสมุดไทยขาวที่น่าสนใจยิ่งเล่มหนึ่ง ไม่เพียงเพราะความงามวิจิตรของภาพวาด แต่ยังเป็นหลักฐานสำคัญที่เผยให้เห็นถึงรายละเอียดเบื้องหลังริ้วขบวนแห่และธรรมเนียมการสร้างสัตว์หิมพานต์เข้ากระบวนในอดีต สมุดเล่มนี้โดดเด่นด้วยปกที่ทารักสีดำขลับ พร้อมข้อความที่บันทึกด้วยเส้นความว่า "สมุดสัตว์รูปต่างๆ" ภายในบรรจุภาพวาดสัตว์นานาชนิดถึง 73 ภาพ ที่ถูกรังสรรค์ขึ้นด้วยฝีมืออันประณีต แม้จะใช้เพียงแค่เส้นหมึกสีดำในการวาด แต่กลับถ่ายทอดรายละเอียดและลวดลายได้อย่างสวยงามวิจิตรตระการตา
สิ่งที่ทำให้สมุดเล่มนี้มีคุณค่าอย่างยิ่งคือการบันทึกข้อมูลที่มากกว่าแค่รูปภาพ ในแต่ละภาพนอกจากจะมีชื่อสัตว์แล้ว ยังมีการระบุตำแหน่งในริ้วขบวน และที่สำคัญคือตำแหน่งขุนนางผู้มีหน้าที่รับผิดชอบในการสร้างสัตว์หิมพานต์ตัวนั้น ๆ ข้อมูลเหล่านี้เสมือนเป็น "พิมพ์เขียว" ที่สะท้อนให้เห็นถึงการจัดเตรียมงานพระราชพิธีที่ยิ่งใหญ่และซับซ้อนในสมัยโบราณ ซึ่งต้องอาศัยการจัดสรรหน้าที่ความรับผิดชอบอย่างเป็นระบบ
หลักฐานที่ยืนยันอายุและสมัยการสร้างสมุดเล่มนี้ได้อย่างชัดเจนคือ "บานแพนก" ที่ระบุวัน เดือน ปี ที่สร้างต้นฉบับไว้ว่า:
“๏ วัน 3 ขึ้น 13 ค่ำ เดือน 12 ค่ำ จุลศักราช 1197 ปีมแมสัพศก ข้าพระพุทธจ้าวหลวงพรหมประกาศิต เขียรรูปสัตวต่างๆ ข้าพระพุทธิจ้าวนายฉายจำลองชุปเส้นอักสรทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวาย ขอเดชะ ๚ะ”
การระบุปีจุลศักราช 1197 นั้น ตรงกับช่วงรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ทำให้สมุดเล่มนี้เป็นโบราณวัตถุที่มีอายุเก่าแก่เกือบสองศตวรรษ ซึ่งในเวลาต่อมา ต้นฉบับเล่มนี้ได้ถูกซื้อมาจากหม่อมหลวงแดง สุประดิษฐ์ เมื่อ พ.ศ. 2479 "สมุดรูปสัตว์ต่างๆ" จึงไม่ใช่แค่หนังสือภาพธรรมดา แต่เป็นมรดกทางศิลปะและวัฒนธรรมที่ผสมผสานอย่างลงตัวระหว่างงานช่างอันละเอียดอ่อนกับบันทึกทางประวัติศาสตร์ที่ทรงคุณค่า
บรรณานุกรม
“สมุดรูปสัตว์ต่าง ๆ”. หอสมุดแห่งชาติ. หนังสือสมุดไทยขาว. อักษรไทย. ภาษาไทย. เส้นรงค์ (ดินสอ, หมึก). จ.ศ. 1197 (พ.ศ. 2378). เลขที่ 197. หมวดสัตวศาสตร์