รายละเอียดเกร็ดความรู้จากเอกสารโบราณ

"โคลงลิลิตตำราเขาโค" เป็นเอกสารโบราณที่สะท้อนให้เห็นถึงภูมิปัญญาอันลึกซึ้งของคนไทยในอดีตเกี่ยวกับการศึกษาและยกย่องสัตว์เลี้ยงที่มีความสำคัญอย่างโค ตำรานี้ไม่ได้เป็นเพียงคู่มือ แต่เป็นงานวรรณกรรมที่ผสานความเชื่อ ศาสตร์ และศิลปะการเลี้ยงดูโคไว้อย่างครบถ้วน โดยมีต้นกำเนิดจาก หนังสือสมุดไทยดำ ซึ่งเป็นสมบัติเดิมของหอสมุดแห่งชาติ

โคลงลิลิตตำราเขาโคเริ่มต้นด้วยการร่ายกล่าวชมบ้านเมือง ก่อนจะเข้าสู่เนื้อหาหลักด้วยการเล่าถึงความเป็นมาของตำราดูโคตระกูลต่าง ๆ จากนั้นจึงบรรยายถึงลักษณะโคตระกูลต่าง ๆ ที่เป็นมงคลและหายาก เช่น โคอศุภราช โคจงกลนี โคหา และโคหงษ์ เป็นต้น ซึ่งการจำแนกโคเหล่านี้แสดงถึงความละเอียดอ่อนในการสังเกตลักษณะทางกายภาพที่เชื่อกันว่าจะนำมาซึ่งความเป็นสิริมงคล

หัวใจสำคัญของตำราเล่มนี้คือ ตำราแสดงเขาพระโคลักษณะต่าง ๆ โดยมีการระบุลักษณะเขาโคอย่างละเอียด เช่น เขาดำ เขาสีทอง เขาเล็ก เขาแดงผลตำลึงสุก พร้อมทั้งอธิบายถึง สรรพคุณต่าง ๆ กัน ที่เขาแต่ละชนิดมี ซึ่งสะท้อนให้เห็นถึงความเชื่อในการตีค่าและคุณสมบัติพิเศษของเขาโค นำไปสู่บทที่ว่าด้วย วิธีปฏิบัติในการบำรุงรักษาและรับขวัญโคที่มีลักษณะดี รวมถึงตำรายาชุบ แช่ ล้างเขาโค เพื่อเสริมมงคล และมีการกล่าวถึงลักษณะ คุณสมบัติ และการตีค่าเขาโคอย่างชัดเจน

นอกจากเนื้อหาวิชาการแล้ว ตำรานี้ยังสอดแทรกปรัชญาผ่าน คำโคลงข้อคิดและที่มาของตำรา ก่อนจะปิดท้ายด้วยการเน้นย้ำด้านความเชื่อและพิธีกรรมทางศาสนา โดยมีการรวบรวม มนต์เสกเขาโค มนต์บูชาเขาโคตามกำลังวัน และมนต์ให้น้ำ หญ้า และเครื่องเซ่นทั้งปวง ซึ่งส่วนนี้เขียนด้วย อักษรขอม ภาษาบาลี ซึ่งถือว่าเป็นภาษาศักดิ์สิทธิ์

ตำราอันทรงคุณค่านี้ได้รับการปรับปรุงและเรียบเรียงขึ้นใหม่ โดยสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยาบำราบปรปักษ์ ดังที่ปรากฏในคำโคลงแจ้งพระนามท้ายเล่ม การปรับปรุงนี้แสดงให้เห็นว่า "โคลงลิลิตตำราเขาโค" ไม่ได้เป็นเพียงตำราเก่าเก็บ แต่เป็นองค์ความรู้ที่ได้รับการดูแลและสืบทอดอย่างต่อเนื่อง ทำให้เราเห็นภาพที่ชัดเจนถึงความผูกพัน ความศรัทธา และความพิถีพิถันของคนไทยที่มีต่อโค ซึ่งเป็นทั้งสัตว์พาหนะและสัญลักษณ์แห่งความอุดมสมบูรณ์ในสังคมเกษตรกรรมไทย

บรรณานุกรม
“โคลงลิลิตตำราเขาโค.”  หอสมุดแห่งชาติ.  หนังสือสมุดไทยดำ.  อักษรขอม-ไทย.  ภาษาบาลี-ไทย.  เส้นหรดาล.  รัชกาลที่ 5.  เลขที่ 1.  หมวดตำรา.